O 7 de novembro de 2024, o Tribunal de Xustiza da Unión Europea (TXUE) ditou sentenza nos asuntos acumulados C-289/23 e C-305/23, en que se analiza a compatibilidade da reforma do Real decreto Lexislativo 1/2020, do 5 de maio, polo que se aproba o texto refundido da Lei Concursal (TRLC) operada pola Lei 16/2022 coa Directiva (UE) 2019/1023 do Parlamento Europeo e do Consello, do 20 de xuño de 2019, sobre marcos de reestruturación preventiva, exoneración de débedas e inhabilitacións, e sobre medidas para aumentar a eficiencia dos procedementos de reestruturación, insolvencia e exoneración de débedas, e pola que se modifica a Directiva (UE) 2017/1132.

Contexto da Sentenza

A Directiva (UE) 2019/1023 do Parlamento Europeo e do Consello, do 20 de xuño de 2019, establece un marco para a reestruturación preventiva e a exoneración de débedas, co obxectivo de aumentar a eficiencia dos procedementos de reestruturación, insolvencia e exoneración de débedas. Esta directiva busca harmonizar as lexislacións dos Estados membros en materia de insolvencia, garantindo que os empresarios e particulares insolventes teñan acceso a mecanismos que lles permitan obter unha segunda oportunidade.

Porén, a directiva permite que os Estados membros exclúan determinadas categorías de débedas e de debedores da exoneración, sempre que as devanditas exclusións estean debidamente xustificadas e persigan un interese lexítimo. Neste contexto, España estableceu na  reforma do TRLC operada pola Lei 16/2022 que os créditos públicos non sexan susceptibles de exoneración plena e excluíu do acceso á exoneración a debedores que, nos dez anos anteriores á solicitude da exoneración, fosen sancionados por resolución firme por infraccións tributarias graves ou moi graves, de seguridade social ou da orde social, ou cando no mesmo prazo ditásese acordo firme de derivación de responsabilidade, non sendo que na data de presentación da solicitude de exoneración satisfixesen integramente a súa responsabilidade.

Os Xulgados do Mercantil n.º 1 de Alacant e n.º 10 de Barcelona propuxeron ao TXUE vario cuestións prexudiciais relacionadas coa interpretación da Directiva 2019/1023, en relación á exclusión do acceso á exoneración do crédito público e dos debedores sancionados por infraccións tributarias graves ou suxeitos dunha derivación de responsabilidade tributaria.

Pronunciamento do TXUE

O TXUE conclúe, en esencia, que:

• O artigo 23 da Directiva non se opón a unha normativa nacional que exclúe o acceso á exoneración de débedas a un debedor que tivo un comportamento neglixente ou imprudente, como cando nos dez anos anteriores á solicitude da exoneración foi sancionado mediante resolución administrativa firme por infraccións tributarias graves ou moi graves, de seguridade social ou da orde social, ou ditouse en seu contra un acordo firme de derivación de responsabilidade; ou que impón o pagamento dos créditos públicos non privilexiados para poder acollerse á exoneración de débedas; sempre que esas excepcións estean debidamente xustificadas de acordo co Dereito nacional.

• O artigo 23.4 da Directiva debe interpretarse no sentido de que a relación de categorías específicas de créditos que figura nel non ten carácter exhaustivo e os Estados membros teñen a facultade de excluír da exoneración de débedas categorías específicas de créditos distintos das enumeradas nesa disposición, como os créditos de Dereito público, baseandose en que a satisfacción destes créditos ten unha especial relevancia para unha sociedade xusta e solidaria, asentada no Estado de Dereito, sempre que tal exclusión estea debidamente xustificada de acordo co Dereito nacional.

• Cando un lexislador nacional decide exercer a facultade regulada no artigo 1.4 da Directiva e estende a aplicación dos procedementos que permiten a exoneración das débedas contraídas por empresarios insolventes ás persoas físicas insolventes que non sexan empresarios, as normas aplicables a esas persoas físicas deben axustarse ás disposicións da Directiva.

Trato privilexiado aos acredores públicos

En particular, ante a formulación dos Xulgados españois de que a regulación española da Exoneración do Pasivo Insatisfeito (EPI), na práctica, modificaba a orde de prelación dos créditos concursais, o TXUE lembra que “o procedemento concursal e o procedemento de exoneración de débedas son dous procedementos distintos que perseguen os seus propios obxectivos. O feito de supeditar a concesión da exoneración de débedas ao pagamento de créditos públicos non afecta á cualificación destes créditos como «privilexiados», «ordinarios» ou «subordinados» a raíz dunha declaración de insolvencia. Por conseguinte, non parece que a obriga de pagamento de créditos públicos non privilexiados para poder acollerse a unha exoneración de débedas implique unha modificación da orde de prelación dos créditos a raíz dun procedemento concursal.”

De igual xeito, o TXUE lembra que os Estados membros teñen a facultade de establecer disposicións que deneguen ou restrinxan o acceso á exoneración en circunstancias ben definidas distintas das enumeradas na Directiva, incluso aínda que supoña conceder un trato privilexiado aos acredores públicos con respecto aos demais acredores, non só excluíndo aos créditos públicos da exoneración senón impedindo igualmente o acceso á exoneración a determinados debedores da Facenda Pública, sempre que tales exclusións refíranse a «determinadas circunstancias ben definido» e que estean «debidamente xustificadas» de acordo co Dereito nacional, de xeito que quede garantido o equilibrio entre a protección dos intereses públicos e o dereito dos debedores a unha segunda oportunidade.

Xustificación do tratamento privilexiado do crédito público

Neste sentido, o TXUE xa recoñeceu na súa sentenza do 11 de abril de 2024 (asunto C-687/22) a conformidade coa Directiva do sistema español de privilexio do crédito público en relación ao EPI, sinalando no seu apartado 54 que “Na medida en que quedou acreditado que o lexislador español xustificou a exclusión da exoneración de débedas dos créditos de Dereito público no preámbulo da Lei 16/2022, parece, a priori, que o devandito lexislador achegou unha xustificación de acordo co Dereito nacional…”.

A devandita xustificación, ademais, non deriva só da propia Lei 16/2022 senón que, como xa admitiu o TXUE na sentenza do 8 de maio de 2024, (Instituto dá Segurança Sociais e outros, C 20/23), tamén resulta do conxunto do ordenamento español, que contempla, tanto a nivel Constitucional como legal, o devandito estatus privilexiado dos créditos públicos.

Con carácter xeral, porque a contribución de todos os cidadáns ao sostemento dos gastos públicos de acordo coa súa capacidade económica mediante un sistema tributario xusto inspirado nos principios de igualdade e progresividade constitúe unha obriga de rango constitucional, imposta polo art. 31 CE.

Os devanditos principios teñen un reflexo xeral no art. 3 da Lei 58/2003, do 17 de decembro, Xeral Tributaria (LGT) que establece como principios do sistema tributario os de xustiza, xeneralidade, igualdade, progresividade, equitativa distribución da carga tributaria e non confiscatoriedad, chegando incluso a prohibir “calquera instrumento extraordinario de regularización fiscal que poida supor unha minoración da débeda tributaria reportada”. Así, a STC 73/2017, do 8 de xuño de 2017 sinalou que

“… Con iso, o efecto que produciu en quen se acolleron á regularización é, como advertimos anteriormente, a condonación parcial da obriga tributaria principal e a condonación total das eventuais consecuencias accesorias asociadas ao incumprimento existente ata o momento da regularización.

Na citada STC 189/2005, FJ 8, consideramos que as modificacións operadas polo Real Decreto-lei 7/1996, do 7 de xuño, no réxime tributario dos incrementos e diminucións patrimoniais no IRPF, afectaran á esencia do deber de contribuír ao sostemento dos gastos públicos que enuncia o artigo 31.1 CE; alterárase o xeito de reparto da carga tributaria que debe erguer a xeneralidade dos contribuíntes. Non podemos agora chegar a unha conclusión distinta; a previsión contida na disposición adicional primeira do Real Decreto-lei 12/2012 incidiu directa e substancialmente na determinación da carga tributaria que afecta toda clase de persoas e entidades (físicas e xurídicas, residentes ou non residentes), ao substituír as cantidades que, conforme á normativa propia de cada tributo, haberíanse reportado polas rendas xeradas – aínda que ocultadas á facenda pública – por un gravame único do 10 por 100, exento de intereses, recargas e sancións (administrativas e penais).

Debe concluírse, en suma, que con esta medida normativa se afectou á esencia mesma do deber de contribuír ao sostemento dos gastos públicos que enuncia o artigo 31.1 CE, ao haberse alterado o xeito de reparto da carga tributaria que debe erguer a xeneralidade dos contribuíntes, nuns termos que resultan prohibidos polo artigo 86.1 CE.”

Doutra banda, con carácter específico, o art. 77 da LGT recoñece o carácter privilexiado dos créditos tributarios e outros preceptos, como o 18 da LGT ou o 7 da Lei 47/2003, do 26 de novembro, Xeral Orzamentaria, establecen o principio xeral da indisponibilidad do crédito público e a excepcionalidade da concesión de exencións, condonacións, rebaixas ou moratorias no pagamento dos dereitos á Facenda Pública.

Conclusión

A sentenza do TXUE do 7 de novembro de 2024 nos asuntos C-289/23 e C-305/23 confirmou a facultade dos Estados membros para excluír aos créditos públicos e a determinados debedores da Facenda Pública dos procedementos de exoneración de débedas, sempre que as devanditas exclusións se refiran a circunstancias ben definidas, estean debidamente xustificadas e persigan un interese lexítimo, decisión que reforza a posición da normativa española en materia concursal.